Of Aetas and Of Ifugaos

The latest graphic quickly circulating on social media allegedly a page of a textbook used in the public school system here in the Philippines had me scrambling to the library to see if there indeed are literature to support it. The visual points that Banaue, Ifugao is the place of Aetas.

Banaue is within 25 kilometer radius from my native Mompolia. My wife's birthplace was once part of Banaue. So if the info on the graphic is true, then chances are the Aeta blood is flowing in my veins and my children are more Aeta than me.

I think I have once read that Aetas indeed treaded the mountains near my place of birth. Or was I just imagining? My trip to the library should help me.

I could still recall from grade school days hearing about "Ita" in Sibika at Kultura. They live in other provinces, not Ifugao. They're at mountains which is why sometimes we tease our classmates who live farther up the mountains than most of us to be Itas. But that was not to mock the race but rather it was just the playful child in each of us which would be different story when all of us have grown up.

The trip to the library had me open up the book "The Ifugao World" by Mariano Dumia, a Philippine diplomat and a full-blooded Ifugao. The closest I could see on the Banaue - Aeta connection is a page of his book on the theory by renowned anthropologists which says that the earliest inhabitants of the mountain regions of Northern Luzon were the bow-and-arrow carrying Negritoes who migrated to this parts through land bridges that once existed on the now big bodies of water that separates this country from mainland Asia. They were pushed to live in the mountains by another group of migrants who then occupied the lands they previously occupied on the plains. The author even quoted the writing of an anthropologist who particularly mentioned the present day Ifugao as among the regions where the Negritos settled. Negritoes is a broad classification that would include the Aetas. The book of course also mention other theories that would debunk the migration theory as described.

At any rate, except for the commonplace teasing of children on their contemporaries, present day inhabitants of Banaue or any other part of Ifugao do not refer to themselves as Negritoes or Aetas. They would refer to themselves as I-Fannawor, I-Mayawyaw, I-Bunne, Ikiangan and many others to indicate the place where they came from. Or Tuwali, Ayangan, Hanglulo, and many more to indicate the language they speak. This is the reason why there was a lot of indignation against that graphic which is allegedly included in school materials.

I think the irateness of social media posts against that visual endeavors to convey the message that we are Ifugaos, we have our own cultural characteristics to be proud of. This is certainly fairness too for Aetas for truly, they must have their own culture to be exultant about.

(The accompanying photos are some throwbacks - the first taken during an event here in my workplace, the second was me as a participant in a conference, the third is my ID in my last semester in college, and the fourth was after a dance presentation during a gathering of accountants.)

The "Gopah"

A “gopah” refers to an Ifugao exhortation recited at the middle of a tayo, the Ifugao native dance.  Once the orator shouts, the beating of the gongs stops and the dancers stands and keep still.

Here’s a simple version:

Woooooooayyyy! (This is the first shout that stops the gongs…)

Goppagoppahan da’yun maanayottayon/ maannaldalikdik /an maannaldalipapan iya’ala papa/  Adiya’ man hintammawon/ ya adiya’ hinlang-uyawon/ Te man tinikittikid u handin matikid/ Dinayyu-dayyu’ handin madayyu/ Nangipahhada’ handin puhung/ an alyon dan numbalayan di buwayan/ amanga-mangay babana/  Itpol uy takut u ot lopto’/  Ya annakaya, hiya peman/  Balinunnuwo’ di pahul u/  Ot tuwiko’ di matana/  Hu’nuto’ di pehlet u/  ot itama’ u din hinopwa’ uy toona/  Pangiho’ di baba’gitna/ ot bangoho’/   Iyanamut uh tun lita’angan tauh tun ad ________(mentio ns a place)/ Pangidimigan hi panpanboban hi gangha/ ya pangipaypaypayadan/ hi gitgitawan di algo.

Heyyyyyyyy, duyya! (This last shout is the signal for the resumption of the beating of the gongs 

“Haggiye!” is the response that would come from the dancers before the continuation of the dancing.)

Here’s a translation:

Woooooooayyyy! (This is the first shout that stops the gongs…)

I am exhorting you who graciously dances/ who slowly glides your feet on the gounds/ and stretchers your hands/ who easily catches ducks/  Don’t take me easy/ and don’t take me for granted/  for I have climbed the steep ascents/  and I have descended slopes/  until I have reached a bottom where a lake was/  which they say was home to an alligator/  feared for his protruding teeth/  But I mustered courage and dipped into the water/  And truly, there it is/  I turned my spear/  And pierced its eyes/  I pulled my hack from its scabbard/  And used it to dangle as I opened its mouth/  I pulled its feral teeth/  Placed them on my backpack/  Brought it here to our yard in ________(mentions a place)/  Our reason to beat the gongs/  and spread our hands/  At the middle of the day.

Heyyyyyyyy, duyya!

*****

There is that version that changes “alligator” to “monkey”  thus the affected lines are changed this way –

-Dinayyu-dayyu handin madayyu/Ot tikitikidoh’ handin matikid/ Nangiyablata’ handin Balittiyon/ an alyon dan numbalayan handin bulangon an naba’gi-ba’gitan/ Huwaniyo’ di pahul u ot gayango’/ Ya namingpingan an nabkah nan opang/  Unudo ya dehdin munpitpitag/ Hu’nuto’ di pehlet ut puguto’ di ulona/  Bangoho’ ot iyanamut uh tuh nin litangan tau ad ---

The translation:

I have descended slopes/ and climbed steep ascents/ I came to a peak where a Ballitiyon grew/ They say was home to monkey/ That grew ferocious teeth/ I set my spears and threw to it/ And just at the first try, it fell off a cliff/ I followed it and there it was wobbly/  I cut off its head/ placed them on my back pack/ And here it is on our yard ---

****

These versions were how I remember those that were taught us in elementary school.  Our teachers then have found ways to inculcate learning “culture” ( DepEd when we were pupils is DECS or Department of Education, Culture and Sports).   I guess it is similar to what the present educational system name as School of Living Tradition and that of indigenized learning.  My teacher then said there could be several versions, as many as the number of orators, but the plot would usually be the same.  As it is, there indeed are the more poetic versions (and rereading what I’ve written, I may have missed important lines that I can not remember at this time. )

( A request to those who read up to this point and who knows a version - kindly contribute “missing lines” on the comment section or perhaps the version that you know.)

****

There was this story I heard in college, I don’t know if it indeed happen, that a student was asked to do the gopah but at the middle of the performance, he forgot the lines and so he resorted to another plot thus he said, “Nangiyablata han wa’el ot tuma’iya/  Pokko’ ot iyanamut uh tun puniskulan tau tae tau tanaytayyawan/ tanagtaggaman./” Those who did not understand clapped their hands in appreciation to what was presented but those who understood the lines, mostly the Ifugaos, laughed while at the same time irritated at the orator.  What he said was “I came upon a river and pooped.  I forked it with my hands and brought this to our school, reason for our swaying and dancing.”

****

Lately, there were celebrations in the workplace when I was prodded to do the gopah when it is time for Ifugaos to present during cultural affairs.  But I did not.  I remember some time in high school when I did it in some classroom presentations, and back in college I shared this gopah to some friends who were taking up education degree.   But something I heard lately from a folk at home made me think this is not appropriate for present school and home celebrations.

 There was one time when I had a conversation with an elder relative, I call him Apu (grandfather) Bangaona, who is one of the eldest at this times back home in Mompolia.  And he shared that the gopah takes root and most appropriate in a dallung, or a rite/celebration after a successful headhunting expedition.  The teeth of the alligator or the head of the monkey that is mentioned in the gopah are metaphors for the head of the enemy or any target that is cut and brought home by someone who do the headhunting in olden times.

I have shared this to a professor who is involved in culture and he remarked, “The meaning changes over time and so the alligator and the monkey may no longer be attributions of the head hunted.”  But while he may disagree with me on my insight about it, the professor agrees that further research and documentation are needed.  Some maybe written for the archives only but it can be good source of the appropriate changes.  Indeed no proper documentation may lead to what was mentioned in the earlier anecdote.

Da Kamma i Kungnga (Si Kamma at Kungnga)

A photo with my storyteller, my grandma, Antonia Habbiling.

Mala-malada da Kamma i Kungnga. Imme da anu nunhabal. Gaatan day damuna nan duntug ot tanomda hi gube. Nangey algo ya ahilalangta di inhabalda. Agge numbayag ya ahibubunga. Handin eda tibon ya numpumpangimulyuk di apu’u-pu’u.  Ta alyonday, “Ume ha hinduminguwan ya ahita mumbanngad an munburas.”

Mu ihan hinpunwi’it ya minangmang day habalda an awanwane di ahidaddadala. Indani ya tinibo da han mangako an puniyenay akakongal an gube.  Butikon dan umeh habal mu dimmommang moy mangako.  Tukukandah an alyonday, “On ngay ngadan mu an eh nangakoh nan intanommi?”

Tinumbal anuy mangakoh an itangtangiyamu’ nay inako na, “Pangan uh gube! Pangan uh daddadala!”

Nahilong bo anu’t nabiggat ya athidi bon immaliy mangako hinan bungan di intanomda.  Ta munhapit damoy Kamma i Kunnga an muniyan di oha hinan allung di habal ta botaonay mangako.  Alyon Kammay, “Ulay mahhuna’ ta bigat eh ta adi mabta’ nan mangako ya he’a po.  Muden di e tuwali ta tinumkuka’ hi indani ya immalia ta baddangana’.”

I-on anun Kunnga.  Ta malok anuy Kamma hi allung hinan way habal.  De anun timmalanuy habag hinan duntug ya inngibo’ anun di Kamma han immali an e mamanghipanghit hinan bungan di intanomda.  Ululayona anun humnup ta agge iggibo’ di mangakoy ena hinumnupan ot dopapona.

“Makape Kungnga te dimpap u tun mangako,” tinumkuk di Kamma.

“Indani ta malutoy inhiba’ u,” timbale Kungnga.

“Makape Kungnga!”

“Indani ta mangana’ ten immagang.”

“Makape Kungnga!”

“Indani ta banawo’ di balunta.”

“Makape Kungnga!”

“Indani ta ipakhiw u.”

“Makape Kungnga!”

“Indani ta hakito’ ha panapid ta.”

“Makape Kungnga!”

“Indani ta eya’ ni’an kumahhelyat.”

“Makape Kungnga!”

“Tuweya!Tuweya!”

Dimmatong anuy Kungnga hinan habal ya alyon Kammay, “Kimme man! Kimme man!”

Nahilong bo anu ta alyon Kamma di “He’a pibo di mamta’ hinan mangako.”

I-on Kungnga ten hidiye he’a di numhapitandah ad ugaban.

Timmalanu da bo anuy habag ya inggibo’ Kungngay mangako.  Nabanohboy Kungnga an nalpuh nan allung ot dopaponay mangako.

“Makape Kamma te dimpap uy mangako,” tingkukan Kunngay Kamma.

“Indani ta odpo’ di bala,” tobal di Kamma.

“Makape Kamma!”

“Indani ta huthutoh’ di wanoh uh.”

“Makape Kamma!”

“Indani ta uminuma’.”

“Makape Kamma!”

“Indani ta itakba’ di balunta.”

“Makape Kamma!”

“Indani ta idaig u.”

            “Makape Kamma!”

“Indani ta pangano’ tudan immogmoga’.”

“Makape Kamma!”

“Tuweya!Tuweya!”

Dimmatong anuy Kamma ya alyon Kungngay, “Kimme man! Kimme man!”

Munhapit damo anuy Kamma i Kungnga an munyandan duwah nan allung hi habal.  Timmalanu anuy habag ya immali boy mangako. Nabanududan duwa ot dopaponda.  Bobodanda ot iyanamutday mangako.

“On ngay ngadanmu,” alyon dah nan mangako.

“Ha’on hi Lablabut!” tobal nan mangako.

“On ngay pinhodmuh aton min he’a ta nganun eka inako-ako nan bungan di intanommi.”

“Hom-ona’ ni’ bahan ten manu-e ya na’gangana’”

“Onganunda’a udot hom-on hinan mina’id muy inlingo-lingotan mi. On pinhodmu’t punpalang da’a?”

“Pinala-palanga’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Pinhud mu ta punbayuda’a?”

“Binayu-bayuwa’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Pinhodmu ta ihagab daah?”

“Inhagahagaba’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Iha’ang daa mo?”

“Inhana’anga’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Tultulan daa mo?”

“Tinanultulana’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Tog-togon daa mo?”

“Tinanogtoga’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Tuwi-tuwikon daa mo?”

“Tinwi-tinwika’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Ika’ut daa mo?”

“Ingkana’uta’ ida aman ina ot aggeya’ nate.”

“Ibka daa mo hinan puhung?”

“Kinoy! Kinoy! Dan adimakatteyan?”

Umeda mo anuh nan puhung ot ibkada hi Lablabut!  Handin nitupak anuy adolnah nan liting ya mungngihil an alyonay, “Bale’ di puhung! Bale’ di pagungngapung!”

Munwigwigiwigda anuy Kamma i Kungnga te iniladan linaylayahhan Lablabut dida. Munhapitda an unudon dah Lablabut hinan lobong mu adih Kamma an alyonay, “Ekandi.  Dan adi ta ihya maanud.  Muden diet inakhupam tatawwa ya ahiya’ alyan.”

Maid ha duwa-duwa an  dimmokpah Kungngah nan lobong ot lumtop ad dalom. Indani ya inakhupana han ma’ap-aphod an nunhituwan.  Maallutlutabong day nunitanom an gagatgattang.  Nun-albong day papayo an nun-atanman hi ilik ya tinawon.  Gube ya abu han ma’id ha matibona. Munlangta day bibil-billid te nahnid di kayiw.  Wahdi han abung hinan gawanna.  Ahilani’li’odan day nimogmogan ya nipaanan – manu’, papa, ahu, puha, gulding, ya udum pay.  Munahahhuk di abung ta umey Kungnga ya hi Lablabut nan wahdi an munanannidu.

“Ten ma’ap-aphod gayam tun nunhituwam. Ya da’an ha bayad nan gubemi an eka inako-ako” punhingil Kungnga.

“Nehna ne han lapneh nan pidol ya hinaye ni’ di inalam.”

Tinibon anun Kungnga hinan pidol ya dakol di nun-ilabba an lapne.  Akakongal ya mun-akolwa nan lapne te nalpuh malumong an luta. Ot alyonay, “Ammuna man tu.”

Ognanay ohan labba an napnuh lapne ot lumotwa’. Iyanamutnah abungna ot ihiba’ na.  Ten nunha’ong di abung da i Kamma ya hinunghung tun ohay hongon di lapne.    Immeh Kamma ot alyonay, “On nangalam udot hi lapnem.”

“Ot inala’ i Lablabut an hinayey bayad di guben inako-akona,” timbal Kungnga. “Umea pibo ta eka hingilon di bayadmu.”

Ume po anuh Kamma ot lumtop hinan lobong.  Dimmatong anuh nan abung ya inhidipna ya wahdi Lablabut ot alyonay, “Dan piboy bayad nan gube’?”

“Tibom nan imbatin nan ibbam an lapne ya inalam,” nuntobal Lablabut.

“Nganuwon ha lapne? Ha pagen di hudot.”

“Ah ot ume ane hi pala ya nangala ah.”

Immeh Kammah nan pala ya tinigonay niponpon an ilik mu pinilina nan tinawon.  Loahonay umeh hindalan ot batawelona.  Ilotwa’na ot iyanamutnah abungna.  Tinibon Kungnga ya alyonay, “Nganu udot on he’a e ya tinawon di imbayadna?”

“Ot hinae piboy imbaga’.”

 Ume pibo anu Kungnga ya inakhupanay Lablabut ot alyonay, “Nganu on hi Kamma e ya page di numbayadmuh nan gubena? Udmam nan numbayadmu iha’on iha pangihda’.”

“Wahna da ne nanlu’lu’op ya hiyay inalam!”

“Hiya e ne ha alyom ot ammuna manna.  Ot uma’ongal da man.” Punuwon Kungngay ubi ot ilotwa’na.

Tinigon anun Kammaya alyonay “Akka! Nganu udot on he’a e ya indattan daah imogmogam?”

“Ten hituwe pibo di indatna.”

Ume pibo anuy Kamma ot alyona i Lablabut di “Nganu on hi Kungnga e ya indattam hi imogmogana? Iddattana’pibo iha panida’.”

“Tibom nan imbatin Kungnga ya inalam.”

“Nganu on ha lu’luop? Nandi udot an nun-ahikon.”

“Otwahna da met ne nan nun-ahikon.”

Alan Kammay agab ot punuwonah nadan nun-ahikon.  Dakol an ubuwan ya dakol an kawitan.  Ot ilotwa’ na.  Tinibon Kungnga ya alyonay, “Nganu udot on he’a e ya nun-ahikon di indatna?”

“Ot hituwe pibo di imbaga’.”

Ume piboy Kungnga ot alyonan Lablabut di “Nganu on hi Kamma e ya nun-ahikon di indatmu?”

“Pinhod mu e ya nada pibo an im-impan di papa di inalam ot gagala dan mahikon,” alyon Lablabut.

“Ah ot ammuna manna.” Alana piboy agab ot punuwonah nan im-impan di papa ot ilotwa’na. 

Tinibon Kamma ya alyonay “Nganu on he’a e ya papa di indatna.”

“Ten hituwe pibo han idatna.”

Ume piboy Kamma ot alyona i Lablabut di “Nganu on hi Kungnga e ya indattam hi impan di papa?”

“Oyane inalam nan imbatina.”

“Nganuon ha im-impa? Nadan din nun-ahikon.”

“Oya inalam nan nun-ahikon.”

Punuwon bon anun Kamma di agab, ubuwan ya kawitan, ot ilotwa’ na.  Tinibon bon anun di Kungnga ya alyonay “Nganu on he’a e ya nan nun-ahikon di indatna?”

“Hituwe pibo di imbaga’.”

Ume piboy Kungnga ot alyona i Lablabut di “Nganu on hi Kamma e ya indattam hi nun-ahikon an papa?”

“Ot pinhod mu e ya wahna da han in-inlum ya hiyay inalam.”

Baludan Kungngay in-inlum ot ilotwa’ na.  Tinibon bon di Kamma ya alyonay, “Nganu udot on he’a e ya indattan daah ipaanam?”

“Ot hituwe pibo han idatna.”

Ume piboy Kamma ot alyona i Lablabut di “Nganu on hi Kungnga e ya indattam hi ipaanana?”

“Ot wahna met ne nan ibban nan inalana ya hiyay inalam.”

“Nganu on ha in-inlum. Nandi udot an pikat.”

“Tibom ne ot wahna da.”

Bobodan anun Kammay ohah nan  pikat ot ilotwa’na.  Tinibon anun di Kungnga ya alyonay “Nganu udot on he’a e ya pikat nan indatna?”

“Ot hituwe inali di imbaga’.”

Ume pibo anuy Kungnga ot alyona i Lablabut di, “Nganu on hi Kamma e ya pikat di indatmu?”

Timbal Lablabut an alyonay, “Pinhod mu e ya ohah nan kikilaw di inalam ne muden nun-apigutda ne.”

“Ammuna manna.”

Guyudon Kungngay ohah nan kilaw ot ilotwa’ na.  Tinibon Kamma ya alyonay, “Nganu on he’a e ya indattan da’a hi ipattolmu?”

“Ot hinaye pibo han idatna.”

Ume piboy Kamma ot alyonan Lablabut di, “Nganu on hi Kungnga e ya indattam hi ipattolna?”

“Pinhod mu e ya wahna ne nan ibban nan kilaw ya inalam.”

“Nganu on ha kilaw. Napigut bihdot.  Naudot an nahikon ta punngunuwon.  Yanan matmatabba.”

“Oya tinigom ne ya ginuyudmu.”

Guyudon anun Kammay mataban bulug ot ilotwa’na.  Tinibon anun Kungnga ya alyonay, “Nganu udot on he’a e ya han punngunuwom di indatna?”

“Ot ten hituwepibo di imbaga.”

Makak bo anuy Kungnga an ume mumbaga i Lablabut hi bayad di gube.

Ta immeda anu umathi-athidi da Kamma i Kungnga.

****Tagalog Translation***

Sina Kamma at Kungnga

Hiwaga at nariyan na sina Kamma at Kungnga.  Lumikha daw sila ng kaingin.  Lininis nila ang mga palumpong sa malaking bahagi ng bundok at tinaniman nila ng pakwan.  Araw ang lumipas at naging luntian ang kanilang itinanim.  Hindi nagtagal at mga ito’y namunga.  Noong puntahan nila ay nakita nilang napakarami ang bunga ng bawat tugdan.  Kaya sinabi nila, “Makaraan lang ang isang lingo ay babalik tayo para mag-ani.”

Ngunit isang mag-umaga ay natanaw nila ang kanilang kaingin na nagsambulat ang maraming pula.  Maya-maya’y nakita nila ang isang magnanakaw na lumalayo dala ang malalaking mga pakwan.  Tinakbo nilang pumunta sa kanilang kaingin ngunit nasa kabilang bundok na ang magnanakaw.  Pasigaw nilang sabi, “Anong pangalan mo, ikaw na nagnakaw ng aming mga tanim?”

Sumagot ang magnanakaw na ipinagmamalaki pa ang kinakaing nakaw, “Paraan ko ng pangangain ng pakwan!  Paraan ko ng pangangain ng mga pulain!”

Gumabi at naging umaga muli at ganoon pa rin na may dumating na nagnakaw ng kanilang pananim. Nag-usap na sina Kamma at Kungnga na may matutulog sa kanlungang kanilang ginawa sa kaingin para sumilo sa magnanakaw.  Sabi ni Kamma, “Kahit ako muna ngayon para bukas kung hindi ko mahuli ang magnanakaw ay ikaw naman.  Ngunit kapag sumigaw ako mamaya ay puntahan mo ako para magtulungan tayo.”

Pumayag si Kungnga.  Kaya natulog si Kamma sa kanlungan sa may kaingin.  Noong tumilaok ang manok sa kaparangan ay naramdaman ng Kamma na may dumating na magnanakaw at namimitas na sa mga bunga ng kanilang tanim.  Dahan-dahan siyang lumapit para hindi matunugan ng magnanakaw at kanyang sinunggabang mahigpit.

“Halika na Kungnga at nadakip ko na ang magnanakaw,” sigaw ni Kamma.

“Maya maya lang para maluto ang nilaga kong kamote,” sagot ni Kungnga.

“Halina Kungnga!”

“Sandali lang at kakain ako dahil ako’y gutom.”

“Halina Kungnga!”

“Sandali lang at ihain ko an gating baon.”

“Halina Kungnga!”

“Sandali lang at itabi ko muna ang hagdan ng bahay.”

“Halina Kungnga!”

“Sandali lang at kukuha muna ako ng dahon para sa ating moma.”

“Halina Kungnga!”

“Sandali lang at pupunta muna ako sa palikuran.”

“Halina Kungnga!”

“Parating na ako! Parating na ako!”

Dumating daw si Kungnga sa kaingin at sabi ni Kamma, “Nakaalis na! Nakaalis na!”

Dumating na raw ang gabi at sabi ni Kamma, “Ikaw naman ang manghuli sa magnanakaw.”

Pumayag si Kungnga sapagkat iyon ang napag-usapan nila kahapon.

Tumilaok na naman daw ang mga manok sa kaparangan at naramdaman ni Kungnga na may magnanakaw.  Maliksi siyang lumabas sa kanlungan at hinuli ang magnanakaw.

“Halika na Kamma at hawak ko na ang magnanakaw,” sigaw ni Kunnga kay Kamma.

“Sandali at patayin ko muna ang mga baga ng uling,” sagot ni Kamma.

“Halina Kamma!”

“Sandali at ayusin ko muna ang aking bahag.”

“Halina Kamma!”

“Sandali at iinom muna ako.”

“Halina Kamma!”

“Sandali at ilagay ko muna sa tampipi ang ating baon.”

“Halina Kamma!”

“Sandali at isara ko muna ang pinto.”

“Halina Kamma!”

“Sandali at pakainanin ko muna itong mga alaga ko.”

“Halina Kamma!”

“Parating na ako! Parating na ako!”

Nang dumating na daw ang Kamma ay sabi ni Kungnga, “Nakaalis na! Nakaalis na!”

Nag-usap muli raw sina Kamma at Kungnga na matulog silang dalawa sa kanlungan sa may kaingin.  Tumilaok daw muli ang mga manok sa kaparangan at dumating muli ang magnanakaw.  Lumabas silang dalawa at hinuli siya.  Tinalian nila siya at dinala sa kanilang bahay.

“Anong pangalan mo,” tanong nila sa magnanakaw.

“Ako si Lablabut!” ang sagot ng magnanakaw.

“Anong gusto mong gawin namin sa ‘yo at bakit mo ninanakaw ang aming mga pananim?”

“Kaawaan ninyo ako dahil nagugutom lang ako.”

“At bakit ka naman ka namin kaaawaan nawala ang aming pinagpawisan dahil sa iyo.  Gusto mo bang tabakin ka namin?”

“Tinatabak na ako noon ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Gusto mo bang bayuhin ka na lang namin?”

“Binayo na ako noon ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Gusto mong isilab ka namin sa apoy?”

“Sinisilaban na ako noon ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Lutuhin ka na namin?”

“Niluluto na ako noon ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Pukulin ka namin ng bato?”

“Pinupukol na ako noon ng bato ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Hiwa-hiwain ka na namin?”

“Hiniwa-hiwa na ako noon ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Saksakin ka na namin?”

“Sinasaksak na ako noon ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Ilibing ka na namin?”

“Inililibing na ako noon ng aking ama’t ina pero hindi ako namatay.”

“Ihagis ka na lang namin sa malalim na katubigan?”

“Naku! Naku! Siguradong ikamamatay ko iyon!”

Ipinunta nila sa may pinakamalalim na katubigan at inihagis nga nila si Lablabut!  Noong tumama raw ang kanyang katawan sa tubig ay tumatawa siya na ang sabi, “Pamamahay ko ang katubigan!  Pamamahay ko ang kailaliman ng tubig.”

Umiling-iling daw sina Kamma at Kungnga dahil alam nilang nagsinungaling si Lablabut sa kanila.  Nag-usap sila na sundan si Lablabut sa katubigan ngunit hindi pumayag si Kamma na ang sabi, “Ikaw kung gusto mo.  Hindi ba tayo malulunod diyan?  Ngunit kapag naabutan mo si Lablabut ay tawagin mo ako.”

Walang pangambang tumalon si Kungnga sa katubigan at lumangoy pailalim.  Maya-maya ay inabutan niya ang isang napakagandang tahanan.  Matataba ang mga tanim na gulay.  Maraming tubig sa mga palayan na natamnan ng sari-saring palay.  Pakwan lang ang nakita niyang wala.  Ang mga burol ay berde rin dahil dikit-dikit ang mga puno.  May maliit na kubo sa gitna.  Napapaligiran ito ng sari-saring gumagalang alagang hayop – manok, pato, aso, pusa, kambing at marami pang iba.  Umuusok sa tuktok ng kubo at noong pinuntahan ni Kungnga ay si Lablabut ang nandoon na nagpapainit.

“Ang ganda-ganda pala nitong iyong tahanan.  Kaya’t saan ang bayad mo sa mga pakwan naming inyong ninakaw?” singil ni Kungnga.

“May mga kamote diyan sa gilid ng sahig at iyan na lang ang kunin mo.”

Tumingin daw si Kungnga sa gilid ng sahig at nakita niya ang maraming lalagyan na puno ng kamote.  Napakalalaki ang mga ito at matitingkad dahil galing ito sa  mayabong na lupa.  Kaya sabi niya, “Mahusay na ito.”

Binuhat niya ang isa sa mga lalagyan na puno ng kamote at umahon mula sa katubigan.  Dinala niya sa kanyang bahay at niluto ang mga kamote.  Dahil magkapitbahay lang sila ni Kamma ay naamoy ng isa ang bango ng nilalagang kamote.  Pinuntahan ni Kamma at ang sabi, “Saan mo naman kinuha ang iyong kamote?”

“Kinuha ko kay Lablabut na iyan ang kabayaran sa pakwan na kanyang ninakaw,” sagot ni Kungnga.  “Puntahan mo rin para singilin ang bayad ng sa iyo.”

At pumunta raw si Kamma na sumisid na rin sa katubigan.  Dumating siya sa kubo at noong nasilip niyang nandoon si Lablabut ay nagsabi, “Saan naman ang bayad ng aking pakwan?”

“Tingnan mo diyan yung tinira ng inyong kasama at kunin mo,” sagot ni Lablabut.

“Bakit kamote?  Gusto ko yung palay.”

“Kung gayon ay akyatin mo ang kisame at kumuha ka.”

Pinuntahan niya ang imbakan sa ilalim ng bubungan ng kubo at nakita niya ang mga tumpok ng hindi katutubong uri ng palay ngunit napili niya ang katutubong uri na tinawon.  Inungkat niya ang mahigit kumulang dalawampu’t limang tungkos ng palay at saka inayos at binuhat sa isang tangkay ng tuwid na kahoy.  Iniahon niya sa katubigan at dinala sa bahay.  Nakita ni Kungnga at ang sabi, “Bakit ikaw ay palay na tinawon ang kanyang ibinayad?”

“Iyan kasi ang hiniling ko eh.”

Pumunta rin daw si Kungnga at inabutan si Lablabat na ang sabi, “Bakit kay Kamma ay palay ang ibinayad mo sa kanyang pakwan? Dagdagan mo ang bayad ng sa akin ng aking pang-ulam.”

“May mga inakay na manok diyan, iyan ang kunin mo.”

“Kung iyan ang sabi mo ay mahusay na rin ‘yan.  Lalaki din naman ang mga yan.”  Pinuno niya ang isang batulang at iniahon mula sa tubig.

Nakita rin daw ni Kamma at ang sabi, “Nakka! Bakit na naman binigyan ka ng alaga?”

“Iyan ang binigay niya eh.”

Pumunta rin daw si Kamma at sinabi kay Lablabut, “Bakit si Kungnga ay binigyan mo ng alaga?  Bigyan mo rin ako.”

“Tingnan mo ang mga tinira ni Kungnga at kunin mo.”

“Bakit yung mga inakay? Dapat yung malalaki na.”

“Nandiyan din naman ang mga malalaki.”

Kinuha ni Kamma ang isang mas malaking batulang at pinuno ng mga manok.  Maraming mga inahin at marami ding mga tandang.  At iniahon mula sa tubig.  Nakita ni Kungngga at ang sabi, “Bakit ikaw ay mga sumibol na ang binigay?”

“Iyan ang hiniling ko eh.”

Pumunta rin si Kungnga at sinabi kay Lablabut, “Bakit kay Kamma ay nagbigay ka ng mga malalaking manok?”

“Kung gusto mo ya kumuha ka sa mga sisiw ng pato at lalaki rin naman ang mga iyan,” sabi ni Lablabut.

“Mahusay rin naman ang ganyan.”  Kumuha rin siya ng malaking kulungan at pinuno ng mga sisiw ng pato at saka iniahon sa tubig.

Nakita ni Kamma at ang sabi, “Bakit ikaw ay pato ang binigay?”

“Ito ang binigay niya eh.”

Pumunta rin si Kamma at sinabi kay Lablabut, “Bakit si Kungnga ay binigyan mo ng mga sisiw ng pato?”

“Eh di kunin mo ‘yang iniwan niya.”

“Bakit mga sisiw? Yung mga malalaki na.”

“Eh di kunin mo yung mga malalaki na.”

Pinuno ulit ni Kamma ang kulungan, mga inahin at mga patong lalaki, at saka iniahon mula sa katubigan.  Nakita rin daw ni Kungnga at ang sabi, “Bakit malalaking pato ang binigay sa iyo?”

“Ito ang aking hiniling eh.”

Pumunta ulit si Kungnga at sinabi kay Lablabut, “Bakit si Kamma ay binigyan mo ng mga patong malalaki na?”

“Kung gusto mo ay nariyan ang ilang anak ng baboy at iyan ang kunin mo.”

Tinalian ni Kungnga ang isa sa mga maliliit na baboy at iniahon mula sa tubig.  Nakita muli ni Kamma at ang sabi, “Bakit sa iyo ay baboy ang binigay?”

“Ito ang binigay eh.”

Pumunta rin si Kamma at ang sabi kay Lablabut, “Bakit si Kungnga ay binigyan mo ng aalagan niyang baboy?”

“Nandiyan rin naman ang kasama ng mga maliliit na baboy na hindi kinuha ng kasama mo, iyon na ang kunin mo.”

“Bakit anak ng baboy?  Gusto ko ang malaki na.”

“Tingnan mo at nariyan naman.”

Tinalian ni Kamma ang isa sa mga malapit nang maging inahin at ito ang iniahon mula sa tubig.  Nakita din daw ni Kungnga at ang sabi, “Bakit ang sa iyo ay ‘yang malapit nang maging inahin ang binigay?”

“Iyan ang hiniling ko eh.”

Pumunta rin daw ang Kungnga  at sinabi kay Lablabut, “Bakit kay Kamma ay ang malapit nang maging inahin ang binigay mo?”

Sinagot ni Lablabut na ang sabi, “Kung gusto mo ay mamili ka sa mga sumisibol pang anak ng kalabaw ngunit tingnan mo naman mga payat sila.”

“Mahusay na rin ‘yan.”

Hinatak ni Kungnga ang isa sa mga anak ng kalabaw at iniahon mula sa tubig.  Nakita ni Kamma at ang sabi, “Bakit kung ikaw ay binigyan ka ng inyong ipapastol?”

“Ito ang binigay eh.”

Pumunta rin daw si Kamma at ang sabi kay Lablabut, “Bakit si Kungnga ay binigyan mo ng ipapastol?”

“Kung gusto mo ay nariyan naman ang iba pang anak ng kalabaw, iyon ang kunin mo.”

“Bakit anak ng kalabaw?  Payat pa sila.  Gusto ko yung gumulang na para para katulong sa trabaho.  At yung mataba.”

“Tumingin ka diyan at kunin mo.”

Hinila ni Kamma ang isa sa matabang lalaking kalabaw at iniahon mula sa tubig.  Nakita daw muli ni Kungnga at ang sabi, “Bakit ang binigay sa iyo ay ang pwedeng katulong sa pagtatrabaho?”

“Iyan ang hiniling ko eh.”

Kumilos din daw si Kungnga na pupunta ulit upang humingi kay Lablabut ng dagdag na bayad sa kanyang pakwan.

Nauwi sa palaging ganoon ang nangyayari sa pagitan nina Kamma at Kungnga at Lablabut.

Hay Nalpuwan di Galiwgiwon (The Origin of the Galiwgiwon)

Handin kanaman ya wada han unga an hay ngadana ya hi Giwon.  Mahmahlu ya mabmabika an umat hinan ibana ya hay udum an u’unga hi bobledad Giwa-giwan.  Inila na’y ngunuh nan payo, ngunuh nan bale ya hay e munhabal ya manganup. Mu agge pinhod pibon amana an pi’piyeyon hi panganupan te gagala pibo on nauwo.

Ta de an umeda bo da amanah nan e panganupan ya alyon da i Giwon di, “Umohohnong a ta tum-tummungo ayun inam te damdama ne an waday imbi’lugna.  Ta wae ha mahapulna ya den wadaa damdama?”

Inalina di ‘o’ omu ni’hapit i  inana an alyona’y, “Ten mabayag met ayay punayyamam ya nungay ta mi’mi’yeya ida ama.”

 Hi inana ya ona pun-inawan di iyanamut Giwon hi makan hiyanan alyonay, “Om eka aya.  Muden adi ta ni’ al-alyon i amam.  Magya nipa’pa’e an nitnud ta die ta dimmatong ayu ya ahi’a mumpatibo ot ngay alyonda aya.”

Nawi’it ya makakda da amana ya nan ongongngal an hi ibbana.  Alyon Giwon idida di, “Udmanyu ama nan balunyu te alina ya wa’y bahhona hi abangngadanyu ya dan adi ayu ma’ganagan.”  Inalinah diyeh te nan nomnomnomona an mitnud.

Den nalimu di bonog da amana i ibbana ot mitnud.  Mipa’e -pa’e hiyana nadan mali’od ta agge tin-tinnibon da amana.  Nungginawadah nan dalan ya matikid mo.  Napu’y liting hi binaluna ya on nauwo.  Nimamah nan atuna ya lo’tat ya adi na mo matibo di bonog da amana.  Ya namaag na hi eye ta inahya matibona dida mu aggena inila di pinluyda.  Lo’tat ya ninomnomnan munbangngad muden di’et waha tinibohna kay wahdi ha kulkulungnge on hinlukna te nunheglay inuwona.  Indani ya bokon kulkulunge’y natigona te han ballu an banniya an nahalibodan ihan wakal ta adi paa’e.  Alyonah nomnomnay “Iyanamut u eh tuwe ya nunheglay amlong ina” 

Mu ninomnomna bo di tugun amana an alyonay, “Nadaaen kakkitang ya adi patayon ta waha umongngal ya waday dumakol.”  Hiya nan namag-ot ahutonay nihikot hi otakna ot hobbatonay nihalibod an wakal.  Ni’dammuy matan di banniya ihiya an umat iha tagu munhana-hana.  Mu talagan nabayag nin an nahuluy banniya ta maid ha bikah nan bumtik.  Munnulele de an mumbakbakahan hinan lutah ya ninomnom Giwon an ununuddon ta alina ya tibona nan ammod tuwen banniya ta hiyay alana.

Palpaliwana ya ihan madamigi an wanti di awadanda ya immawiging di banniya.  Inadi ya minangmang Giwon han kay hoob an hidiy bimmahelan di banniya.  Mu hinawanan han nabilid di limmiodan di banniya “Ta ina  waha baleh nan li’odna ya ta ha liting,” ninomnom Giwon.

Hinumnup hi Giwon hi hoob ya immannung  an wahdi han map-aphodan an bale.  Ta tagtagona ta ha liting.  Mu hinan hoob ya dimmamu day akakkongal an kahu an numpundadaan an mangihabhab hi ngandiye an bumahhel.  Mu wada han immali an alyonay, “Adi! Adi!” ya dimminong day kakahu.

“Dumappuh ah,” an alyon han nunheglay anlan an babai.  Wahdidan umumbundah nan lita’angan ihan ohan lalai yah an unga.

“Hiya nan nangaan peman hinan niputiputa’ an wakal,” dingngol nan alyon nan unga ihanadan kakadwana.  Ay kimmaynit hi Giwon hinan dingngolna te banniya met nan binaddanganah ad uwanindi.

Pinhod nan bumtik te ay nabanni-bannig.  Mu ulay on munggagayonggong ya himmapit an layonay, “On waday litingyu ten nunhegla teyya an nauwoha’?”

Ni’baga an kimmayat nan unga ihan kayiw an wadah nan igid di litangan ot pangtidonay oha nan bungana ot munululen munulu.  Hidiyen bunga ay umat hi kinaongngal du ulun di tagu.  Pangtidona han galutigit ta itwiknah nan bunga ta umayuhan di danum nan bunga.  Idawawana I Giwon an alyonay, “Hituwey inumon mi hituh boble mi.”

Munduwaduwa hi Giwon an mangala te ay kodot nan munayuh nan bunga mu alyon nan babai, “Adi a tumakot an mangala ot hinae nan alyon min galiw.”

Alyon pay bon nan lalai, “He’an ohan maphod di puhuna ya adi da an-anuwon hitun boble mi ad Banago.  Ongal di emi punhana-hanah nangipaptoanam hitun imbabale mi.”

Inalan Giwon di bunga’an ot itoo’ na.  Hidiyey kalumlumiiyan an danum an ena natamtaman.  Indani ya indadaan day mun-atataban habag ihan batawel an nabinahellan ya alyonday, “Te han iyanamutmuh bobleyu.  Hiuwey ipaawelmih kinaap-aphod di puhum.” 

Ta ahi makak ya alyonay, “On mun-odowa’ ya pay hinan galiw ta ahi’ in-inummon hi awon ten ha’on pibo nan nalakan mauwo.”

Hobbaton bon di ungay bulu nan haggon di kayiw ta mangiphod hi tulun tubbung.  Kayatonay kayiw ta mangalah duwan bunga ta ikuyag nay danum na hidi.  Ipiphodnan bobodan ta mabalin an mihaba’lag.  Ipohon Giwon  di nibatawel an munatataban habag ya inhaba’lag nay mainum ot makak.

Handin dimmatong hinan awon an naniganah nan nihabut an ballu an banniya ta wingihonay nalpuwana ya ma’id nan madamigih an wanti an abu han na’holoan an dalan.  Alyona on nuninop mu de met an wahdi nan batawelna an mun-atataba an habag ya nan inhaba’lagna.

Dimmatong hi baleda ya wahdi inanah nan bantag.  Alyonay, “Neyya ot an dakol di tinawangyu!  Mu onda’an ha inyanamutyu iha bung-bungaan.”

“Ma’id, ina,” an alyona.  “Mu wahtu han danum di bung-bunga’an an inyanamut uh.” Uhutonay tubbung, an masdaaw ni’bo te aggena linggiyan te agge na’na’uwo, ta idawawanan inana.

Imminum hi inana pohpohdona.  Hideyey kapolhatan an danum an ena ininum.  Alyona’y, “Dana hudot di nangalam ituwen maappolhat?  On ngay ud danum ituwe?” 

“Hina’e anu nan alyon dan Galiw hi boblen di banbanaggo,” Ot a’apohon pay Giwon di naat ihiya.

Immey atnay algo ya immanamut da amana.  Maid ha inyanamutda te ningamut anun inyadin di duntug hanadan laman ya habag.  Ya alyon Giwon di, “Adi ayu madanagan ama ot neyyahna di mihda.”  Te immannung an deyahdi pay di nabatih nan inyanamutna.

Alyon amanay, “Ot maphod man ta agge daa pinateh inuwom?”

“Towan be’a ama an adiya’ mo hinkitangan on nauwo nipalpuh din ininum u nan galiw,” inhungbat Giwon.

Ta ipatibon Giwon an adimo hinkitangan on nauwo ya imme nangaiw ot mangmanglon.  Tibtibon amana ya de met an adi mo hinkitangan on nauwo.  Alyon amanay, “Ta die bot umeamih duntug ya ni’niyali ah.”

 Hi ibban en Giwon ya dehdin ay bumduk hi annelna nan punhaphappitanan di hinama.  Ta alyonah nomnomna di mahapul an waha atona tapnu duwada lang i ibbana an tumikid hinan duntug ta ipatudduna hin dana di nangalana hinan dakol an habag.  Handin nadatngan di algo an alyon bon amada di umeda manganup ya imme i Giwon ot alyonay, “Alyon ama di mahhun ta anu ta munkappo ta ta ipatibom iha’on an adi hinkitangan on nauwo a!”

Handin inyon Giwon ya immebo I amada ot alyonay, “Imbagan Giwon an mahhun ami ta ipatibona anu I ha’on an adi hinkitangan on nauwo.  Haandon daa din oggantau puniblayan.”

Handin inyon amada ya nakakday hinagi an muntitinnagtag, an munkinkinnappo.  Indani ya nan ongongngal di naatu ya alyona i Giwon di umohnong da.  Handin niblayanda ya inalalu’ na Giwon an alyonay, “Ituddum ya iha’on nan alyom an pangalan hi galiw ten alyon ta’wan inata di mangiyanamut ta anu.”  Maid ayay immathidi hi imbagan inana ihiya mu hay wahdi nomnomya ya ta ahina al-alyon an hiyay nangiyanamut hi maphod an mainum.

“Agge man inila te man nauma nan dalan hidin nibanggada’,” alyon Giwon attog.  Mu adi mamati hi ibbana.

Ni’baga nan inapitwol di Giwon ot itpong nay hinalung.  Ta hi Giwon ya namaagna moy o an inilanay dalan.  Namaagda hi eye ta nipto’ dah din naniganah banniya ya natibo na moy nawatiwat.

 “Deyya nan dalan,” alyona.  Mu hi ibbana ya adina matigo nan dalan.  Gapu ta matigon Giwon di madamigi an dalan ya maphod di pangena mu hi ibbana ya mun-iihahabut.

“On dan hitu ha alyom hi dalan ay?”  Mu namaagna mo unud hinan pangayan Giwon ingganah din natigo dan duway hoob.

Dinamun bon di kakahu dida mu himmapit boy ud bale an kalyonay, “Te numbangngad a tatawwa!  An nganun a numbangngad?  O ya wada pay di adwam?”

“Natala’ ami inale teyya,” alyon Giwon an nunha’ut hinan numpilitan ibbana ihiya.  Imbagan nadan iBanago idida an onha adi lummuh di namaddangan Giwon hinan ibbada ot annamin di mahanawwang hinan awadanda ya ipaahawa damoh nan ibbada ta adida pumbangngadon hinan bobleda te annamin di gummatin hi awandad Banago ya mabalin mon matibo nay wanti an umehdi yaden hay pinhod di i-Banago ya dida ya ammuna di umehdi te tumakut dah e apaiyan di nunhituwanda ya hay tanom an nalmuh di.

“Omu dan ni’ ha inumon mi ya ten tehtun naa’uwo ami?” alyon nan iban Giwon.  Pinhod nan higuladuwon an nan kaiw an tibtibbona ya hiyah diye nan galiw an imbagan Giwon.  Kumayat boy ohah nan i-Banago (an agge mo in-innilan Giwon te habali an aanga din natibo na handi) ta mangala nan bungan di galiw ot idat na dida. 

Hinan pu’on nan kaiw ya wahdi da han kakkita-kitang an buwa.  Alyon nan hi ibban Giwon ihanadan i-Banago, “On hinaye nan buwan tun impainum yu I da’mi?”

“Bokon,” alyonda.  Mu hay wahdi nomnomna ya munha’ha’utda te nan alyona an pangipapto’ dah nunitanom hi nunhituwan.  Hiya nan maggot mabanohboh an kimmabawut ihanadan kakittang an buwa ot mamtik.  Numpudug nadan kahu mu bineletana ingganah ot malimu.

Numbangngadday kahu mu nunheglay takutna te namaag ya nahabalian di nunlio’dana.  Nagadootanbo han ena inwa-inwa an punggalaana inggana ot imatunana han dalan an umeh baleda.  Dimmatong ya wahdi hi inana nan bantag an hadhaddonda dida.

“On da’an hina da amam?” alyon inana.

Nunha’ut hiyana an alyonay, “Man inalan han akakkongal an tatagu hi Giwon.  Te man inako gayam din inyanamutna an hahabag ya danum di bungbunga’an.  Dadiyen nangakawana di nangala ihiya.  Hi amami e ya agge mi natigo.”

Dimmatong hi amada an maid boy inanupna ya numbangngad te minomnoman hi aggena nangakhupan hinan iimbabalena.  Imbagada ihiya nan naappapya an naat i Giwon.  Ya alyon amada di, “Danae nan pipinading.  Aganyu ta ibakian tau  ta itudduday danay pangipabangngadan tau mamanu!”

Inayagan day mumbaki ta atonay atona.  Imme han atnay algo ya wada han hango hinan litaangan.   Tigon di hi ibban Giwon di butongna ya  maid di ginammal an bubuwa.  Nun-iwahwahit gayam hidin tinagtagna an binumtik.  Mu aggena imbagbaga di immanung idadiye an buwa.  Ta hay mumbaki an agge nanginnila ya alyonay, “Haddon tau ya ta tumubu tun tanom te hituwe di mangituddu awadan Giwon.”

Ay napogpog attog di eda punhamakan i Giwon idiyen imbagan di mumbaki.  Mu hi inana ya minonomnom mu ningamut an adina kaya te ongal moy butyugna.  Hae ya abu han maatna ya togtoggadana ya al-alladana di timmubun tanom hinan litaanganda.

Nangey tawon ya mumbakka moy niyayyam an unga an mabalin mon mateynan i amana.  Hae boy tanom ya numbalin kakkakka’iw.   Ta hi inada bo ya alyonan inayanay, “Addaddugam ya hi boo’oy ta tumikida’ ya hi duntug ta ina matibo’ hi Giwon ulay ni’mo on nan lubungna.”

Handin muntikittikid ya tibtibbona on natuntunud di kakkakaiw an ni’yingoy tubuna hinan wahdi nan litanganda.  Ta hay ninomnomna ya un-unuddona e nan nitanoman nadan kayiw ya mahama’ na nan imbabalena.  Mu indani ya napogpog di awadan nan matuntunud ni’ an kakkakaka’iw.  Ta muntukuk an punitkukna di ngadad nan imbabalena.  “Giwon! Giwon!  Wahna a e ya immali ah.”

  Mu ma’id ha humongbat.   Numbangngad hi baleda an on attog mahmahmo’ te ma’id ha inakhupana.  Mu hidiyen pinghana ya naadwa’an.  Naatluan.  Immeh miaapat inggana ot lo’tat ya immingha an wae yon timmikid hinan duntug ta ena hamaon hi Giwon.

Nangey tawon ya immongngal di kayiw.  Ya hiya hi diyen umanne damdama hi inada hinan duntog.  Ya ohan algo ya natigona han banniya an immohnong hinan pu’on di nan maudin kayiw an maakhupana.  Adi bumtik nan banniya an ayna pinhod an paapupu.  Mu dandani ya ahi gagalidut hinan nunlini’odan ay waha dakol hi babanniya an liniod da nan tinibo dan tagu.  Indani ya naba’unut di banniya hinan pu’on di kayiw ya magya nangnge ya nun-itnud dan hiya nan dakko-dakkol an babaniyya.

Nunheglay kolkol di ina ta munihahali’dud an nanganamut.  Impaayag day mumbaki ta ibagada ihiya di naat.  Ya alyon nan mumbaki di “Naen tinibom an banniya ya hi Giwon.”

Lummu idiyen imbagan di mumbaki ya intuluyna an ume-ume hinan nanigana hinan banniya.  Mu ma’ma’id mo ha numpatigo ihiya.  Loh’tat ya nabaket ya nalakayda an himbale ta ma’id mo ha ud kaya idida an tumikid hi duntog.  Alyon dah nan panguluwan di’, “Ekaya ta linah tibom hidiyen banniya!”

Mu hay panguluwan ya munwigiwig an alyonay, “Ekayundi!  On alyo’ nimpey inalan di akkakkongal an towan hi Giwon.  Agge’ pinhod an maat I ha’on nan naat I Giwon.”

Na udidiyan, din niyayyam hi nama’idan Giwon, ya homhom-ona hi inana.  Ta alyonay, “Ina, Ama, ha’on mo di ume manigoh nan alyon yun iba’.”

Imme ya maid ha tinibona hi banniya.  Mu talagan alyonay inggana hi matibona nan ibana ya ahi umanamut.  Ta nangnangngiphod ihan bal-bale hi umohnongana.  Mu maid damdama ha nahhodna hi banniya.  Ohan algo ya tinibona an himmabungday kayiw.  Ya lo’tat ya numbalin an kakkakitay an bunbungaan.  Mu maid pay ha immali hi banniya.  Dimmede’leng day bunbunga’an.  Ya ma’id pay ha tinibona hi banniya.  Ta kayatona ta tamtamana ya malmalumi da nan bunga.  Ta pun pangtid nadan awadan di bunga ta hay alyona ya iyanamutna.  Hinan dalan ya tibtibbona nada nudum an kayiw ya haey udum ya agge bimmunga, ya haey udum ya uwanin munhabung.  Dimmatong hi baleda ta ayagana hi inana an alyona, “Te han inyanamut u an bungbunga’an.”

Tamtaman inana ya alyonay, “Otten athitu din tamtam din inyanamut din ibam an hi Giwon an danum.” 

Nangey algo ya bimmungay wahdi nan litanganda.  Dingngol di nun-ihaggon ta immali.  Wayha on tinamtamanna ya wayha on pinhodna.  Alyonday, “On ngadan udot tuwen bungbunga’an?”

Alyon inada, ten gapu ta ingon di danum an inyamaut Giwon, di, “Hinae nan galiw Giwon.” ( Galiw of Giwon). 

Nan udidiyan ya mamati an hidiye e ya galiw Giwon ta hay ninomnomna ya immannung an wahdi ibbana nan duntug.  Alyona hinan a’ammodna di “Umeya’ ta eya’ mihdi nan iniphod un abung ta lina ya matibo’ hi ibba.”

Agge pinod da amana te nganubot e umiwe ha agge nalahin.  Mu alyonday, “Eka nu hiyay wahnah puhum.” 

Ta makak di udidiyan.  Immeh nan iniphod ababbung.  Ya ginaatanany longya nihnup hinan abungna ta munhabahhabal.  Ohan algo hidin umanamut ya minagmangna han lalai an malmalo’ hinan pu’un di tuud. Mu handin dimmatong ya maid ha tagu an ammuna han banniya an maamtik.  Maggot ilamangna an tinumkuk an alyonay, “Giwon!”

Ya immohnong di banniya.  Indani ya numbalin hi tagu di banniya ya alyonah nan immali ihiya di “Nganun mu udot inila di ngadan u?”

Nunammo an kobkob ya amamlong di nawadah puhon nan udidiyan mu himmapit damdama an alyonay, “Ha’on nan ibam an ha’ey alyon inata ya nibutyuga’ hidin eayu nanganup.”

“Oya odonnona hi ina?”

“Ot nuhegla di iliw nan he’a.  Omman tu e teyyan nangen tawon ya he’ay ena hamahamakon.  Mu de an bimmaketmo ya pati hi ama ya lakaymo.  Ta umanamut ta’  ot ot umamlong da man.”

“Mu adi mabalin an mi’yanamuta’ I he’a te omman he’a inlahinna’ ihan banniya hi ad Banago,” ot ibagana nan immanung an naat.  Gapuh nan inakon nan ibada an buwah ya imbalud di i-Banago hiya.

“On hiyah tuwe tun kayiw?” an inildongna an kayiw an pinangih nay hapang na.  “Omman pinangadanan ina hi galiw mu anu ta Galiwgiwon di pangalida.”

“Hiya.  Omu bokon hinae nan alyon dan galiw ad Banago.  Te hinae e ya tappang di hamuti an hiyay pohdopohdon an anon di i-Banago.”

“Otdan ihiya agge nunnananong di bungot di i-Banago nan ditaun tagu?”

“Handin pinghana ya alyonday tundon da nan ibata ta ilagat day udum hi tagu.  Mu imbaga’ an ulay attog hi’on malahin hinan ibbada mu nan pi’lagat dan patayon di annamin an iiba ya aamod di nanagokoh buwa.  Muden ad uwani ya nahimong ten dimmakol di hamuti hidin dimmakol di niwaat an bungbungaan.”

Ta den ammuna hidiyen nunhapitanda ta munhi’anda.  Galagalan immanamut di udidiyan ta handin dimmatong hi baleda ya nan panguluwan di namangulun ena hinumang.  Amod da munhobang an hinagi an nunheglay bngot di udidiyan hinan inat ibbana.  Mu mumpakumbabay panguluwan an alyonay, “Manue attog ya agge’ pinhod an ahiwawana’ I inatau hi inggana.  Mu man ongal di babawi’ an e nangat idiye.  Ya abigbigat bo damdama ya hihimlo’ an alina ya himmawang hitun litangan tau Giwon.”

Mundongdongol nan hi inada nan puntuktukkan nan hinagi.  Hinumnop idida mu ma’id ha imbagana.  Namaag attog ot iyayyakup na ididan duwa.  Hi unig di puhuna ya amamlong an matmattagu nan imbabalena an hi Giwon mu hi himpangili an boble.

Hinan nihnod an tawon ya bimmunga bo di kaiw.  Limumlumi munan namangulu an bunga.  Gumapu nin ta inadal da an pakawanon di ngandiye man an madmadin naat hinan nala’u, alyon inada.  Intuluydan Galiw Giwon di pangalidah nan bungbungaan panginomnomandah nan ibada an nalahin hi habali.

Gapuh lumiina ya pohdo-pohdon di tatagu hiuwe an bungbunga’an ya punhu-lukday mumuyung ya punkayatda pay di duntug ten eda hamaon di bunga.  Pohpohdon bon damdaman di hamuti ta lo’tat ya nihinap hituwen kayiw hi danaman an nangayan di hamuti.  Inggana as uwani ya alyonday hituwe nan Galiwgiwon an diet timpun di bumungaana on e hamakon di tatagu.

*****
(Condensed English Version)
Legend of the Galiwgiwon

And the youngest child in the family no longer sucked milk from the breast, and so the mother decided to climb the mountain hoping to see even just his garment.  On his ascent he noticed small trees in succession whose leaves are similar to that tree on their yard.  She thought this must be how the tree would lead her to Giwon as told by the mumbaki so she followed the path where she saw growing trees of the same kind lined up along it.   But she soon came to a point where she can no longer leaves of the kind she wants to see ahead.  She shouted for Giwon hoping someone would hear her but no one replied.   She went back home unsuccessful but more determined she was to look for her soon.  The first climb was later followed by a second.  Then a third and a fourth.  Until she regularly goes up to that point of the mountain where line of what she thought were Galiw trees stop. 

Years passed and the trees have grown.  Still the mother continued his regular trip up the mountain.  And one day, she spotted a monitor lizard resting at the foot of the last tree.  The creature did not move even as she came near it as if it wants her to cradle it.  Then suddenly there was some movement of several other lizards around as if ready to attack her.  Then the lizard at the foot of the tree moved away and soon all lizards went away in the same direction.

She told the story when she went back home.  A mumbaki said that lizard she saw at the foot of the tree must be Giwon.  Upon hearing this, she continued her trips up the mountain but she never saw anymore any lizard.  Age soon caught up with her and so with her husband that no one among them had ever went up the mountain again.  The eldest child on the other hand never went up, always talking through that he would not like to be snatched by giants just like what happened to Giwon.  Now the youngest saw the sadness in his mother’s face of not seeing his brother.  He then took the challenge of going up

.

He went and saw no lizard.  He was determined to catch the lizard so he built a small hut near the foot of the tree where he expected the lizard to come, if it were Giwon.  But no lizard ever came.  Soon, it observed that the tree has flowered.  Then the flowers became tiny green fruits.  But still there was no sign of a lizard.  Then some ripened to orange and purple.  Still there was no sign of a lizard.  So he decided to gather the ripe ones and went back home.  He observed along the way that some of the other trees did not bear fruit and some are still flowering.  When he reached home, his mother tasted the fruits and she said, indeed they tasted the same as those juice his son Giwon brought home.  Soon, the fruits of the tree at the yard also yielded fruit.  Neighbors have heard about it and they came to see the new fruit.  When they asked what’s the name of the fruit, the mother says that must be “Galiw Giwon” (Galiw of Giwon).

 

The youngest brother believed that if indeed this were Giwon’s, he must be really up there the mountain.  He informed his parent that he loves to live where he built the hut hoping to one day see his brother.  With a heavy heart, the parents said yes.  One day he saw a man resting under it.  Surprisingly however, there was no one around when he came near it except a monitor lizard trying to run away.  He called out the name Giwon and the lizard stopped.  The lizard became human and they introduced themselves to each other.  The youngest brother told how their mother missed him.  But Giwon told him he cannot do anything because he has been married to a creature of Banago and would never go back to his old home again.  The younger brother asked about the new tree.  Giwon said it was not the real Galiw but was just the bait for wild chickens in Banago.   He told the truth about how their eldest brother stole those seeds and how the creatures of Banago captured him in exchange of the stolen seeds.  Giwon however revealed that soon the creatures of Banago forgave and forgot the thievery as more birds came into their place when the tree which by accident have spread to the land bore fruits and even multiplied.

When the youngest brother came down, he confronted their eldest brother about how he hid the true story.  The eldest explained it was all because of fear that their mother might hate him forever if she knew what he has done to Giwon.  Their mother heard their conversation, did not say a thing and just embraced her two sons.

The next year, the trees bore fruit again.  It was sweeter than their first fruits.  Perhaps it was because they learned to forgive whatever wrong that may have been done in the past, the mother explained.  They continued to call it the Galiw of Giwon in remembrance of the son.

Because of the sweetness, people craved for more and scaled the mountains for it.  The birds do love it too and soon has spread to wherever birds fly. To this day, the fruit is called Galiwgiwon and when fruiting season comes, people go up mountains and forests for its fruits.